72 lata temu w walce z siłami Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego śmierć poniosło trzech ostatnich żołnierzy podziemia niepodległościowego działających na terenie powiatu sokólskiego.
To byli ostatni Rycerze Rzeczypospolitej.
Każdy, kto oglądał film „Popiełuszko. Wolność jest w nas” pamięta zapewne początkową scenę filmu, w której młody Jerzy idzie wraz z ojcem przez las i są świadkami obławy na żołnierzy konspiracji poakowskiej.
Przyszły błogosławiony pyta ojca: „ Kto to tato? To bandyci? A ojciec odpowiada: „ Nie synu. To są ostatni Rycerze Rzeczypospolitej”.
Wydarzenia, które rozegrały się 30 sierpnia 1952 roku miały miejsce na kolonii Pokośno, nieopodal miejsca, gdzie się urodził ksiądz Jerzy Popiełuszko.
Bezpieka długo przygotowywała się do tej akcji.
Był schyłek 1951 roku. Niegdyś przyjazna partyzantom Puszcza Knyszyńska zmieniła się w pacyfikowaną ziemię. Pomimo kwietniowej amnestii 1947 roku w lasach nadal ukrywali się zagrożeni aresztowaniem partyzanci. To właśnie przeciwko tym ostatnim niedobitkom poakowskiej partyzantki skierowano ponad 3000 żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego i funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej. Akcji nadano kryptonim „Narew”.
Pacyfikacja Puszczy Knyszyńskiej spowodowała, że zaprawiony w bojach, mały oddział Edwarda Topczewskiego przeniósł się w okolice Suchowoli. Jeszcze działając w okolicach Czarnej Wsi (obecnie Czarna Białostocka) oddział skutecznie bronił się przed zasadzkami i obławami. Pomagała im w tym ludność cywilna zamieszkująca te tereny, pamiętająca dobrze czasy sowieckiej okupacji.
Bezpieka zdecydowała się na wprowadzenie do oddziału swojego agenta. Na współpracę z Urzędem Bezpieczeństwa zgodził się dawny podkomendny Topczewskiego – Edward Koźbiel ps. „Róg”. UB-ecy nadają mu pseudonim „Szczygieł”. To on wskazał miejsce ukrywania się trzyosobowego oddziału, jakim było gospodarstwo Henryka Gniedziejko na kolonii Pokośno w gminie Suchowola.
Walka trwała pół godziny.
Nocą z 29/30 sierpnia kilkuset funkcjonariuszy UB, KBW i MO wyruszyło w kierunku Suchowoli. W tym czasie partyzanci udali się na nocleg do stodoły. Rano padły pierwsze strzały. Stodoła została ostrzelana, a wybudzeni żołnierze podjęli walkę z przeważającymi siłami bezpieki. Po pół godzinie walka ustała.
W walce śmierć poniosło trzech ostatnich Niezłomnych Sokólszczyzny:
Edward TOPCZEWSKI ps.”Toporek”s.Konstantego i Marii z d. Kundzinowska ur.4.6.1925r. we wsi Wodziłówka gm. Knyszyn pow. Białystok
Stanisław ORŁOWSKI ps.”Piorun” s.Antoniego i Bronisławy z d. Anuszkiewicz – ur.9.XI.19l9, we wsi Fiedorowizna gm. Sztabin pow. Augustów.
Czesław o nieznanym nazwisku zwany „Curzoniakiem”.
Ciała zabitych oblano wodą by zmyć krew, sfotografowano i rzucono na brony, które pociągnięto za samochodem. Po tryumfalnym objeździe po okolicy i okazywaniu świadkom, zwłok pozbyto się gdzieś zagrzebując bądź wrzucając do jakiegoś dołu. Podobnie jak niemal we wszystkich takich przypadkach, nie znamy tego miejsca i ofiary wciąż nie mają swoich grobów. Wierni swej służbie, zginęli w mundurach Wojska Polskiego, do których posiadania przykładali tak wiele starań. Aby uchronić swojego donosiciela rozpuszczono plotkę, że to Henryk Gniedziejko zamknął partyzantów w stodole i powiadomił Urząd Bezpieczeństwa.
Kim byli ostatni Żołnierze Niezłomni działający na Ziemi Sokólskiej?
Edward Topczewski ps. “Jaguar” i „Toporek” w chwili śmierci miał 27 lat. Do Armii Krajowej wstąpił w 1943 roku w wieku 18 lat. W 1945 roku trafił do legendarnego zgrupowania “Piotrków” dowodzonego przez Aleksandra Rybnika ps. “Jerzy”, a po jego rozwiązaniu został przydzielony do oddziału “P-8” – Leona Suszyńskiego. W okresie tym używał pseudonimu “Jaguar”. Lekko ranny podczas potyczki w rejonie Kopiska – Rybnik unika aresztowania . Do oddziału już nie wraca. Ukrywa się i wyjeżdża do Warszawy. Korzystając z amnestii ujawnia się w Białymstoku w kwietniu 1947 roku. Próbuje włączyć się do normalnego życia, podejmując pracę w fabryce zabawek w Warszawie. UB nie daje mu jednak spokoju. Zastraszany wyjeżdża z Warszawy i w Puszczy Knyszyńskiej organizuje grupę przetrwania. Nękany przez oddziały UB – KBW przenosi się w okolice Suchowoli. Tutaj w nierównej walce ginie.
Stanisław Orłowski ps. “Piorun” w chwili śmierci był o sześć lat starszy od “Toporka”. Syn Ziemi Sztabińskiej w kampanii wrześniowej walczył w Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej dowodzonej przez Stefana “Grota” Roweckiego. Po zakończeniu działań wojennych wrócił do domu, jednak zagrożony aresztowaniem przez Sowietów musiał się ukrywać. W 1943 roku został żołnierzem AK w oddziale Stanisława Świątkowskiego “Zapały”, pełniąc funkcję dowódcy grupy likwidacyjnej. Kiedy Sowieci ponownie wkroczyli na nasze ziemie, z rozkazu przełożonych wstąpił pod koniec roku do Milicji Obywatelskiej. W dniu 4 kwietnia 1945 roku wraz z podkomendnymi opuścił posterunek zabierając broń i dokumenty i dołączył do Armii Krajowej Obywatelskiej. Brał udział w bitwie z oddziałami NKWD nad jeziorem Brożane w lipcu 1945 r. Nigdy się nie ujawnił i zabronił tego swoim podwładnym. Nękany przez UB i KBW dzięki wrodzonemu sprytowi unikał aresztowania, aż do feralnego 30 sierpnia 1952 r. Lekarz oglądający zwłoki określił, że “Piorun” najprawdopodobniej popełnił samobójstwo.
O Czesławie zwanym “Curzoniakiem” nie wiadomo nic poza faktem, że pochodził z terenów oddzielonych po wojnie linią Cerzona.
fot. IPN
