25 lipca 1920 roku wojska polskie odniosły dwa zwycięstwa w starciu z bolszewikami na terenie powiatu sokólskiego. Bitwy pod Janowem i Orłowiczami w znaczący sposób opóźniły marsz Armii Czerwonej na Warszawę i przyczyniły się do bezpiecznej ewakuacji oddziałów polskich z terenów Grodzieńszczyzny. Wycofujące się oddziały wzięły następnie udział w obronie polskiej stolicy.
O ile Bitwa pod Janowem stoczona przez 13. Pułk Ułanów Wileńskich doczekała się swojego upamiętnienia pomnikiem w Kizielanach, to o Bitwie pod Orłowiczami mało kto słyszał.
W czasie walk na Ziemi Grodzieńskiej rosyjscy kawalerzyści stukali szablami w pancerze polskich czołgów i wzywali do poddania się.
Czołg Reanault FT-17 / fot. Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu.
Francuskie czołgi Reanault FT-17 będące na wyposażeniu 1. Pułku Czołgów, które pojawiły się na arenie wojny polsko-bolszewickiej wzbudziły w sowieckich kawalerzystach i piechocie strach i bezradność. To właśnie podczas tej wojny po raz pierwszy użyto polskiej nazwy „czołg”, a spopularyzował ją kapitan Władysław Kohutnicki, dowódca 1. Kompanii Czołgów, która zasłynęła w Bitwie pod Orłowiczami. Polscy żołnierze początkowo nazywali je pełzającymi smokami, ale szybko przekonali się o ich skuteczności.
Historia polskich sił pancernych zaczęła się od 1. Polskiego Pułku Czołgów, który został powołany 15 marca 1919 roku rozkazem Dowództwa Armii Polskiej we Francji. Jednostka powstała na bazie 505 Pułku Czołgów Francuskich. Polacy przejęli od Francuzów sprzęt i uzbrojenie, a na czele pułku stanął mjr Jules Maré. Na wyposażeniu znajdowało się wówczas 120 czołgów Renault FT, przy czym 72 wozy uzbrojone były w armatę Puteaux 37 mm, a 48 – w karabiny maszynowe Hotchkiss 8 mm.
Polski Pociąg Pancerny “Mściciel”/ fot. Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu.
23 lipca 1920 roku 15. Sowiecka Dywizja Kawalerii przeprowadziła natarcie na kierunkach: Nowy Dwór, Kuźnica i Sokółka. Działania te miały odciąć drogi ewakuacyjne dla jednostek Wojska Polskiego wycofujących się z terenów Grodzieńszczyzny. W tym czasie wchodząca w skład 1. Pułku – 2 kompania czołgów po załadowaniu na platformy kolejowe otrzymała za zadanie patrolowania toru kolejowego Kuźnica – Łosośna. Z kolei ochroną odcinka Sokółka – Kuźnica zajęła się 1. kompania czołgów. Umieszczone na platformach kolejowych czołgi ogniem swoich działek skutecznie odpierały ataki bolszewickie. Do walki włączyły się też pociągi pancerne „Boruta” i „Mściciel”.
24 lipca czołgi ogniem swych działek powstrzymały szarżę sowieckiej kawalerii, co uchroniło polskie tabory zmierzające w stronę Sokółki przed likwidacją. Działania obu kompanii czołgów udaremniły też obejście oddziałów polskich przez kawalerię nieprzyjacielską, zmuszając ją do przyjęcia walki pieszej, w której zwykle przewaga była po stronie piechoty polskiej. Tego dnia udało się sowieckiej artylerii zniszczyć tor kolejowy niedaleko Kuźnicy, co doprowadziło do odcięcia pociągu pancernego “Boruta” i czołgów 2. kompanii na platformach kolejowych. W związku z tym dowódca podjął decyzję o wyładowaniu sprzętu i podążanie marszem gąsienicowym w kierunku Sokółki. O godzinie 23:30 w odległości sześciu kilometrów od Kuźnicy zarządzono postój. Kilka minut później polskich czołgistów zaatakowała bolszewicka piechota. Nasi żołnierze ukryci w czołgach skutecznie odparli atak, ale brak paliwa uniemożliwił przeprowadzenie pościgu za wycofującym się wrogiem. Kompania ruszyła marszem do Sokółki. Następnego dnia o 3:30 na pomoc 2. kompanii czołgów z Sokółki wyruszył pociąg pancerny „Mściciel”, do którego doczepiono platformy z czołgami 1. kompanii. Żołnierzy wsparły 2 kompanie 78. Pułku Piechoty.
25 lipca doszło do zwycięskiej bitwy pod Orłowiczami.
Żołnierze na platformie kolejowej przewożącej czołg Renault FT-17/fot. Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu
Tego dnia ułożona przez bolszewików barykada z drewnianych belek zatrzymała polski pociąg pancerny. Kapitan Kohutnicki polecił cofnąć się “Mścicielowi” i 2. kompanii do Sokółki, a czołgom 1. kompanii wyładować się z platform. Do starcia przygotowało się 16 czołgów, w tym jeden dowódcy. Czołgi i wspierająca je piechota ruszyły w stronę pozycji sowieckich niszcząc oddział bolszewicki w walce. Po zwycięstwie dowódca 1. kompanii czołgów polecił zająć Orłowicze. W stronę wsi wyruszył oddział piechoty pod dowództwem porucznika Jana Głowackiego składający się z 1. kompanii 78. Pułku Piechoty oraz kierowców czołgowych w sile trzydziestu szeregowych. Przy wsparciu czołgów nastąpiło natarcie piechoty. Zaskoczenie i siła ognia spowodowały paniczną ucieczkę bolszewików ze 157. Pułku Piechoty w pobliskie błota. Zdobyto 1 działo, dwa karabiny maszynowe i wzięto 27 jeńców.
Za walkę pod Orłowiczami Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari odznaczeni zostali: kapitan Władysław Kohutnicki, porucznik Jan Głowacki oraz plutonowy Stanisław Nowicki.
Zwycięstwo nie tylko uchroniło 2. kompanię czołgów przed likwidacją, ale spowolniło też działania bolszewickie w okolicach Sokółki.
Stoczona tego samego dnia Bitwa pod Janowem doczekała się upamiętnienia. W setną rocznicę zwycięstwa 13. Pułku Ułanów Wileńskich nad kawalerzystami Gaja w Kizielanach odsłonięto pomnik przypominający to wydarzenie. Niestety, zwycięstwo polskich pancerniaków odniesione pod Orłowiczami dalej czeka na godne upamiętnienie.
Krzysztof Promiński
