Początki
Wschód obecnego powiatu sokólskiego był pokryty puszczami i lasami, które hamowały kolonizację plemion i szczepów z północy, wschodu i południa. Lud Jaćwingów został wyparty przez Hunów po roku 337 i osiadł na Polesiu. Niektórzy historycy uważają, że Jaćwingowie mogli nawet zamieszkiwać Polesie już w II i III n. e. W kronikach można o nich przeczytać dopiero w X wieku. Informacje kronikarza Gwagnina i Stryjowskiego pozwalają dojść do wniosku, że Jaćwingowie byli nieustraszonym i walecznym ludem, który zajmował się nie tylko rzemiosłem wojennym. Plemię współtworzyli myśliwi, rybacy, pasterze. Mimo braku miast, Jaćwingowie kulturowo i społecznie przewyższali Litwinów i plemiona pruskie.
Pod koniec X wieku powstaje Grodno i grody na terenie Sokólszczyzny powiązane z nim. To wyżej wspomniany lud jest prawdopodobnie odpowiedzialny za ich zniszczenie. W XIII wieku lud ten został rozbity, a najazdy książąt polskich wyludniły na długi czas obszar obecnego powiatu sokólskiego. Na terenie kiedyś zajmowanym przez wybite plemiona zaczęli się pojawiać nowi osadnicy (wiek XIV), m.in. Mazowszanie, a także ludy ze wschodu (Tatarzy), co stworzyło mieszaninę różnych grup etnicznych (dopiero w roku 1850 w powiecie sokólskim powstają żydowskie kolonie, a w 1929 na terenie gminy Kuźnica pojawiają się osadnicy z Kurpiów, którzy tworzą około 30 samodzielnych osad).
Sytuacja ludności
Osłabione tatarskimi atakami ruskie państwo Daniela znalazło się pod kontrolą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Właśnie w nim znaleźli azyl nękani przez Krzyżaków ostatni Jaćwingowie. Na terenach dawnego plemienia dochodzi do walk pomiędzy Mazowszem i Litwą. W połowie XIV wieku, tereny w dorzeczu Biebrzy, Supraśli i Niemna zostają zajęte – część ziemi sokólskiej staje się częścią Księstwa Litewskiego. Gdy na tronie zasiada Jagiełło, niedługo potem zdobywa Grodno. Miasto zostaje potem zdobyte przez księcia Witolda i na końcu przez Krzyżaków w roku 1393. W 1569 roku Unia Lubelska spowodowała, że granica Korony Polskiej i Księstwa powróciła na rzekę Brzozówkę i ten stan się utrzymał do końca istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zakończenie wojen przyniosło nie tylko stabilizację władzy politycznej. Ziemia sokólska została na stałe zasiedlona około XV wieku. Akcje kolonizacyjne po zachodniej stronie Niemna dały początek dworom takim jak Krynki (powstały przed rokiem 1429), Odelsk, bojarska Ponarlica. Pod koniec wieku XV założone zostały bojarskie osady rycerskie nad rzeką Świsłoczą w okolicach Odelska, dochodzące aż do Krynek. W 1500 roku powstał Nowy Dwór Biały, na którego miejscu obecnie jest Nowy Dwór. Obszar między rzekami Brzozówką a Sidrą, Supraślą i górną Sidrą dopiero w wieku XVII – XVIII były kolonizowane na większą skalę. Powstające tam wsie przeważnie zasiedla ludność miejscowa. Byli to osadnicy ze starych wsi spod Dąbrowy, Sokółki, Krynek. XV wiek jest początkiem poddaństwa chłopów w Wielkim Księstwie Litewskim. Kolejne stulecie przynosi jego umocnienie przez reformę włóczną. Reforma ta całkowicie likwidowała prawa własności chłopów. Lata 1655 – 1660 są okresem wojen prowadzonych ze Szwecją, Siedmiogrodem i Moskwą. Epidemie i głód zmniejszyły liczbę ludności obszaru Sokólszczyzny o niemal czterdzieści procent, co spowolniło produkcję na folwarkach, które powoli zaczęły upadać. Pańszczyzna została zniesiona, a włościanie przeniesieni na prawo czynszowe, jednak w leśnictwie sokólskim i nowodworskim mieszkańcy nie zostali oczynszowani. System oczynszowania został dosyć szybko odrzucony przez Grodzieńszczyznę i w latach 1765 – 1766 powrócono do pańszczyzny. Podskarbi litewski, Antoni Tyzenhauz zmusił do jej odrabiania oczynszowanych chłopów i mieszczan. Prace przymusowe były również w manufakturach. Niewolnicze prace wyniszczały gospodarkę kraju. W 1795 doszło do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a Sokólszczyzna znalazła się w zaborze pruskim. Kilka wsi położonych na południe od Krynek i same Krynki zostały włączone do zaboru rosyjskiego. Początek zaboru pruskiego przyniósł poprawę sytuacji chłopów. Prawo pozwalało na opuszczanie wsi na określanych warunkach, ograniczało pańszczyznę, temperowało samowolę i bezkarność szlachty. W 1807 roku Prusacy opuszczają Białostocczyznę i przekazują ją Rosji, po przegranej wojnie z Napoleonem Bonaparte. Osadnicy pruscy wyjeżdżają z terenów Sokólszczyzny, a nieliczna ich część ulega asymilacji. Rosjanie w latach 1806 – 1807 prowadzą kampanię wojenną przeciwko Napoleonowi. Pobory rekrutów, rekwirowanie żywności, inwentarza doprowadziły do pogorszenia sytuacji ludności na ziemiach litewskich. Schyłek kampanii był również schyłkiem gospodarki Litwy, która była oparta na rolnictwie. Załamanie jej, dezerterzy z wojsk rosyjskich, plądrowanie wsi i klęski nieurodzaju, doprowadziły do zmniejszenia liczby ludności o jedną piątą. Car Aleksander, zagrożony wybuchem powstania, jest zmuszony do zawarcia traktatu pokojowego w Tylży w roku 1807. W tym roku, zwycięski nad Prusami Napoleon Bonaparte pomaga w stworzeniu Księstwa Warszawskiego. Obwód białostocki (powiat sokólski, białostocki, drohicki, bielski) jednak jest przekazany Rosji. Wojna z Napoleonem stała się nieuchronna a car wyeksploatował ekonomicznie ziemie litewskie oraz zmusił chłopów do prac fortyfikacyjnych. Francuzi wkroczyli na ziemie litewskie 22 czerwca 1812 roku i już w lipcu Wielka Armia zdołała zająć obwód białostocki, jednocześnie dokonując dużych zniszczeń. Dezerterzy i maruderzy stali się plagą. Francuscy żołnierze zaczęli podburzać lud przeciwko panom, co doprowadziło do aktów zemsty i odmowy pracy. Wielka Armia cofa się w październiku i grudniu 1812 roku. Odziały rosyjskie wchodzą do Litwy i ponownie przeprowadzają rekwizycję i pobór do wojska. Chłopi i szlachta pozostają bez środków do życia.
Powstanie listopadowe (1830 – 1831)
Na ziemiach litewskich powstanie rozpoczęło się w marcu 1831 roku, podczas wojny polsko-rosyjskiej. Ludność obwodu białostockiego była przechylnie do niego nastawiona. Włościanie obawiali się jednak, że przystąpienie do nich chłopów może doprowadzić do rewolucji ludowej i z czasem, wieś stała się wobec powstania bierna, a nawet wroga. Najważniejszym wydarzeniem na terenie powiatu sokólskiego w tym okresie było rozbicie oddziału partyzanckiego Zaliwskiego pod Sokołdą, przez oddziały rosyjskie. Oprócz tego prowadzone były liczne bitwy z Rosjanami w okolicach Grodna i Krynek. Powstanie listopadowe poniosło klęskę i spowodowało Wielką Emigrację – jego uczestnicy i dowódcy musieli się przenieść do krajów Europy zachodniej.
Powstanie styczniowe (1863 -1864)
Po zakończeniu wojny krymskiej na tron Rosji wstępuje Aleksander II. Nie dochodzi jednak do spodziewanych przez Polskę zmian: przywrócenia swobód konstytucyjnych ani uzyskania autonomii. Zniesienie stanu wojennego, amnestia więźniów i zesłańców nie były wystarczające. Organizowane protesty doprowadziły do agresywnej odpowiedzi carskiego wojska. Napięta sytuacja w kraju spowodowała, że władza carska była zmuszona pójść na pewne ustępstwa względem Królestwa. To jednak nie rozwiązało problemów społecznych. Zabór rosyjski zaczął przygotowywać się do powstania.
Na terenie Podlasia, największym ośrodkiem przygotowań do walki był Białystok. Sokółka pełniła kluczową rolę w powstaniu: była punktem organizacyjnym łączącym Warszawę, Grodno i Wilno. W latach 1862-63 na Sokólszczyźnie powstaje chłopska prasa propagandowa. Krajanie mogli w niej przeczytać o carskiej niesprawiedliwości i ucisku. Nie mogło to się udać bez Bronisława Szwarca, którego przyjaźń z Walerym Wróblewskim doprowadziła do powstania Grodzieńskiej Organizacji Wojskowej.
W 1862 roku zostaje aresztowany Bronisław Szwarc, to jednak nie przerywa przygotowań. Naczelnikiem wojennym Grodzieńszczyzny zostaje Onufry Duchyński. Gdy przybywa do Sokółki, nominuje Walerego Wróblewskiego do rangi kapitana i szefa sztabu. Siły powstańcze, formujące się na południu Puszczy Sokólskiej pierwszą bitwę rozegrały w okolicy Czarnej Wsi. Odział 50 kozaków został rozbity przez Walentego Parczewskiego.
Powstańcy zaczynają się gromadzić w Puszczy Sokólskiej w okolicach Talkowszczyzny i Lipowego Mostu. Wojsko zostaje wzmocnione przez 130 bielszczan i 32 sokółczan. 26 kwietnia 1863, po przeglądzie oddziałów, wojsko wyszło z borów i dotarło do Lipowego Mostu i Sokołdy, gdzie został ogłoszony manifest Rządu Narodowego. Odczyt wywołał radość u włościan. Dzień później do uszu powstańców dotarła informacja o ruchach wojsk moskiewskich. Podjęto decyzje o powrocie do obozu.
28 kwietnia do powstańców dołączyło jeszcze 48 ochotników. Obóz zostaje opuszczony nad ranem. Wojsko zatrzymuje się dopiero w okolicy Walił. Niedługo potem, ogłoszono alarm, gdy zaczęły zbliżać się siły wroga. Przewaga w uzbrojeniu i liczebności zapewniły wojskom moskiewskim zwycięstwo, chociaż siły Moskali zostały uszczuplone o 300 żołnierzy. Po bitwie, powstańcy mieli wrócić do obozu w Starzynce, ale stawili się tam tylko powstańcy pod wodzą Wróblewskiego i Barancewicza. Kiersowski ruszył wraz z grupą 40 osób do powiatu bielskiego. Wróblewski został na miejscu. Kolejne starcie miało miejsce na terenie Łosośny i Czuprynowa, kiedy to uczestnicy powstania zostali wytropieni i okrążeni.
Car Aleksander II w 1863 roku powołuje nowych gubernatorów na Litwie i w Królestwie Polskim. Powstańcy zaczęli być zsyłani na Syberię, pozbawiani majątku, skazywani na publiczne egzekucje. Okrucieństwo wydawało się zniechęcić ludzi do walki, jednak 30 maja tego samego roku na terenie Komotowszczyzny zebrało się 200 powstańców. Dołączyło do nich 120 sokółczan pod komendą kpt. Teofila Władczyńskiego. Obóz przeniesiono na uroczyska przy Budzisku, ponieważ znaczna liczebność powstańców groziła wykryciem przez carską piechotę, która ciągle przeszukiwała tereny Puszczy Sokólskiej. Siły powstańcze musiały znowu się przenieść, gdy dociera do nich wieści o zbliżających się wojskach nieprzyjaciela. W Jałówce, w dniu Zielonych Świątek, broń partyzantów zostaje poświęcona przez ks. Proboszcza, a bojownicy odczytują Manifest Rządu Polskiego.
Po bitwie pod Pierieciosami, 30 osobowy oddział K. Kobylińskiego odłączył się i wyruszył do Buksztela, do rodzinnych stron dowódcy. 17 września 1863 roku Rząd Narodowy oddaję władzę Romualdowi Trauguttowi, który reorganizuje siły zbrojne. Mimo tego, siły Korony słabną. W kwietniu 1864 roku Traugutt zostaje aresztowany, a 5 sierpnia stracony. Łączna ilość ofiar wojsk carskich to 10 tysięcy. Powstanie powoli wygasa.
Carat nie zapomina tak łatwo o walce wyzwoleńczej. Zaczyna się rekwirowanie majątków i sądzenie ludzi, którzy nie byli obecni w dworze (podejrzani o uczestniczenie w walkach) i zsyłki tych, którzy dawali powstańcom schronienie. 10 grudnia 1865 roku wydano zakaz nabywania majtków ziemskich, uszczuplając w ten sposób Koronę. Terror i strach paraliżowały Polskę na długi czas.
Wojna niemiecko-rosyjska i polsko-bolszewicka (1914-1920)
W pierwszym roku wojny przez powiat sokólski przetoczyły się olbrzymie siły wojsk carskich. Żołnierze zostawiali za sobą zniszczone mosty, drogi, grunty uprawne. Gdy Rosjanie się cofali, niszczyli i plądrowali zakłady pracy, fabryki itp. Taktyka spalonej ziemi pozostawiła po sobie niewiele. Zburzona została wieża cerkwi w Szudziałowie, tartak w Czarnej Wsi i Waliłach, tory i wieża ciśnień w Sokółce. Kościół w Różanymstoku został okradziony.
Dnia 15 sierpnia wojska niemieckie dotarły na tereny Sokólszczyzny. Do 11 grudnia 1918 roku dokonywały rewizji zasobów materialnych i tworzyły administrację. Do wojsk niemieckich dotarły wieści o rewolucji w Niemczech i obce siły zaczęły się wycofywać, nie używając jednak taktyki spalonej ziemi. Tymczasem, w Sokółce powstaje władza administracyjno-wojskowa. 12 listopada Komitet Parafialny ustanawia władzę w gminie Dąbrowa. Po wyborze wójta przyszedł czas na tworzenie milicji parafialnej. Niestety, wojska niemieckie wracają na te tereny 14 listopada. Mimo braku oporu, Niemcy wprowadzają ostry rygor i dokonują egzekucji „buntowników”. Zastraszenie ludności nie do końca było skuteczne. Zmiany polityczne były zbyt duże i żołnierze nie chcąc zaostrzać konfliktu, dążą do porozumienia z mieszkańcami powiatu. Za pozwoleniem obu stron powstaje Rada Powiatowa, a administracja cywilna została przekazana w polskie ręce. Rada nawiązuje kontakt z rządem odrodzonego państwa i działała skutecznie do 30 kwietnia 1919 roku, do ewakuacji Niemców. Na pierwszego starostę sokólskiego mianuje się Mariana Baehra. Rozwój polityczno-gospodarczy został gwałtownie przerwany przez sowietów w lipcu 1920 roku. Front północno – zachodni w 1920 przechodzi prze Kuźnicę i Sokółkę. 21 lipca Armia Czerwona zajmuje Grodno, odpierając polskich żołnierzy. Polakom udaje się zająć kilka fortów na południowym brzegu Niemna. 24 lipca dochodzi do starć pod Nowym Dworem. Rosjanom udaje się przekroczyć rzekę i zaczynają kierować się na Białystok. Sokółka upada i zostaje zajęta przez wojska nieprzyjaciela wraz z Kamionką Starą i innymi miejscowościami. 28 lipca wojska polskie opuszczają Białystok i twierdzę Osowiec. Rosjanom nic nie staje na drodze do Łomży. Bolszewicy, po zdobyciu Osowca i Białegostoku tworzą komitety wojenno-rewolucyjne. W pierwszej połowie 1920 roku potęga bolszewików załamuje się pod Warszawą. Skuteczny atak na tył nieprzyjaciela rozbija bolszewicką armię. Zaczyna się pościg za Rosjanami. Ci przygotowują się do obrony Grodna i rzucają siły obronne na Nowy Dwór, Zalesie, Kuźnicę i na rzekę Sidrę.
We wrześniu zjawia się kolejny wróg. Litwini wraz z Niemcami zajmują Chilmony, Dubaśno i Janowo, ale szybko zostają odrzuceni przez Polaków. 7 września 1. Pułk Legionów naciera na Kuźnicę i sowiecka piechota zostaje rozbita. Wojsko Polskie zdobywa tereny w okolicach wsi Podsutki i Bierniki. Polacy pokonują wroga pod wsią Mieleszkowce, a gen. Rydz-Śmigły przemieszcza oddziały przez powiat sokólski. Tymczasem strzelcy podhalańscy zajmują Kuźnicę. 22 września 1920 roku Rosjanie ponawiają natarcie i kierują się w stronę Kuźnicy. Wojska polskie stawiają opór. Walki przenoszą się na tereny takich miejscowości jak Horczaki Górne, Wojnowce, Bilminy, Zaśpicze, Szudziałowo, Ostrowa, Nomiki. 23 września 1920 strzelcy podhalańscy zdobywają Odelsk. Przeciwnik zostaje pokonany na linii Nowy Dwór – Kuźnica – Odelsk i wyrzucony z powiatu sokólskiego. Ofensywa doprowadziła do Bitwy nad Niemnem o Grodno i Lidę. Armia bolszewicka zostaje tam zniszczona. Wojna o niepodległość pochłonęła życie wielu Sokółczan, cywili, ale i kilkuset żołnierzy. Zwycięstwo nad Niemnem we wrześniu 1920 było zaczątkiem rokowań polsko – sowieckich. Traktat w Rydze podpisany 18 marca 1921 kończy wojnę światową. Kluczową rolę w zwycięstwie Polski miał Józef Piłsudski, który zadał armii rosyjskiej dwa decydujące ciosy: pod Warszawą i nad Niemnem w 1920 roku. Aby go uhonorować, w 1995 roku podjęto decyzję o wybudowaniu jego pomnika w Sokółce. Białostocki artysta, Jerzy Grygorczuk stworzył projekt popiersia. Popiersie z brązu zostało uroczyście przekazane miastu 20 listopada 1996 roku.
II Wojna Światowa (1939-1945)
1 września 1939 roku Niemcy dokonują napaści na Polskę i docierają na nasze tereny już 24 września. Po wymianie ognia, oddział żołnierzy wojska polskiego wycofuje z Sokółki. Do miasta na trzy dni wchodzą naziści. Zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow rolę okupantów przyjmują Rosjanie. Rozpoczynają się masowe aresztowania wrogów państwa sowieckiego. 17 września władze Kremla uznają wschodnie ziemie Polski za swoje i wymuszają na nich własne ustawodawstwo. Konsekwencją był masowy pobór do wrogiego wojska. Uchylanie się od służby było karane śmiercią, wywiezieniem rodziny zwerbowanego na Sybir i zagrabieniem majątku. Na terenie sokólskim zmuszonych zostało do służby pod czerwonym sztandarem kilkaset osób. Tragicznego losu nie uniknęli również uczniowie z rocznika 1923-25 którzy zostali wcieleni do obozu pracy. Umowa Majski – Sikorski była początkiem formowania polskich sił zbrojnych. Generał Anders żąda, by Polacy zostali zwolnieni z Armii Czerwonej i batalionów roboczych. Stalin gra na zwłokę i przymusowe wcielanie do armii sowieckiej trwa dalej.
Sokółka miała dużą rolę podczas przygotowań do walki. Była centrum mobilizacji służb kwatermistrzowskich Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Oprócz tego znajdował się tu ośrodek mobilizacji taborów, służby weterynaryjnej i służby zdrowia. W okolicznych wsiach (Bogusze, Drahle, Gieniusze, Kamionka) zbierano wozy i spędzano konie. Miasto było wielokrotnie nękane bombardowaniami przez siły powietrzne Rzeszy. Gdy wkraczają do niego wojska sowieckie, funkcje administracyjne i partyjne zostają obsadzone Rosjanami. Obca władza likwiduje prywatną własność środków produkcji.
Gdy Niemcy najechali Związek Radziecki, na terenie Sokolszczyzny nie było większych bitew, chociaż miasto było ciągle bombardowane. W 1941 roku naziści stworzyli getto w Sokółce, zamykając w nim ludność żydowską z miasta i okolic. Getto zostało zlikwidowane w 1943. Od 1942 do 1944 na skraju miast znajduje się obóz pracy.
Podczas okupacji hitlerowskiej na terenie powiatu stacjonowało około 1200 żołnierzy. Nazistom nie była obca przemoc. Niemieccy żołnierze mordowali niewinnych mieszkańców wsi. Działający na terenie gminy ruch oporu z determinacją stawiał opór najeźdźcy. Np. Stefan Doliński, pierwszy komendant obwodu sokólskiego Służb Zwycięstwu Polski utrzymywał stały kontakt z komendą okręgu w Białymstoku. Nieliczna organizacja została znacznie osłabiona w 1940 roku przez aresztowania NKWD. Nadal jednak działała dywersja i propaganda. Dużą rolę w konspiracji pełniła tajna oświata.
Na uwagę zasługuje fakt, że w powiecie sokólskim akcja „Burza” nie przebiegła zgodnie z planem, czyli nie przeprowadzono mobilizacji Pierwszego Pułku Ułanów. Za to utworzono kompanię ochotniczą w Szudziałowie. Przeprowadzono również wiele, samodzielnych ataków. Najwcześniej zaczęli działać żołnierze z placówki w Sidrze, walcząc już w czerwcu 1944 roku (Polacy zniszczyli kolumnę niemieckich samochodów i zabili kilkunastu wrogów) W lipcu tego samego roku kompania ochotnicza zaatakowała konwój wroga na trasie Krynki – Sokółka. W drugiej połowie miesiąca żołnierze AK wysadzili niemiecki pociąg zaopatrzeniowy. W okolicach Straży Sokółczanie stoczyli z Niemcami dwie potyczki i przeprowadzili udany atak partyzancki na uciekających nazistów
24 lipca 1944 roku Sokółka została wyzwolona przez wojska białoruskie. Miasto zostało zniszczone w 25%, powiat sokólski należał do najmniej zniszczonych w czasie wojny w województwie białostockim. Warto wspomnieć o Nikodemie Suliku, który od początku pierwszej wojny światowej walczył o Polskę, działał w konspiracji i służył w armii Andersa. W Dąbrowie Białostockiej znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Mu oraz poległym żołnierzom. Prochy generała zostały w 1993 roku złożone w Kamiennej Starej.
Powiat sokólski przeżył wiele. W historii nie brakowało wydarzeń, które mogły zniszczyć i wyludnić te tereny, jednak mieszkańcy potrafili przetrwać. Być może miało na to wpływ szczęście, być może odrobina krwi Jaćwingów płynąca w żyłach Sokółczan, albo wola walki i przetrwania. Faktem jest to, że dzisiaj powiat sokólski trwa i się rozwija, bez względu na zakręty historii…
