W związku z przypadającym 14 lutego świętem Armii Krajowej i Narodowym Dniu Pamięci Żołnierzy Wyklętych obchodzonym 1 marca rozpoczynamy cykl prezentacji żołnierzy podziemia niepodległościowego działających w Sokólskim Obwodzie Armii Krajowej.
Pierwsze struktury konspiracyjne na terenie powiatu sokólskiego, zostały utworzone na przełomie 1939 i 1940 roku i miały charakter oddolny. Znaczną rolę w tym procesie odgrywała miejscowa inteligencja, z reguły oficerowie, podchorążowie rezerwy oraz podoficerowie Wojska Polskiego sprzed 1939 roku.
Według dokumentów NKWD od stycznia 1940 w okolicznych wsiach działała organizacja konspiracyjna pod nazwa Polska Organizacja Wojskowa, utworzona przez podoficera Wojska Polskiego Żakiewicza, na czele której czele stanął Aleksander Szyszko. Oprócz tego na terenie powiatu sokólskiego powstały struktury Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Od lutego obwodem ZWZ w Sokółce kierował oficer Wojska Polskiego Julian Parol, jednak co do jego imienia nie ma pewności. W 1940 roku ginie Stefan Doliński ps „Tytus” uważany za komendanta ZWZ. Drugą osobą z kierownictwa ZWZ Obwodu Sokółka był Kazimierz Zimoch również aresztowany przez NKWD w 1941 roku. Do czerwca 1941 roku podczas okupacji sowieckiej konspiracyjna działalność została sparaliżowana przez NKWD. Dopiero podczas okupacji niemieckiej udało się odbudować i rozwinąć struktury obwodowe Polskiego Państwa Podziemnego.
Pierwszym szerzej znanym komendantem Sokólskiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej przemianowanej w lutym 1942 roku w Armię Krajową był Witalis Brzeski ps. „Socha”.
Urodził się 28 lutego 1894 r. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej i wojny obronnej 1939 r. Po internowaniu na Litwie zbiegł i przedostał się na teren powiatu suwalskiego, który znajdował się pod okupacja niemiecką. W marcu 1940 roku opuścił Suwałki i zaczął ukrywać się na prowincji. Wiosną 1941 na bazie rozbitych struktur Legionu Nadniemieńskiego, ale także innych organizacji konspiracyjnych działających na Suwalszczyźnie, utworzony został Związek Walki Zbrojnej. Wówczas to Witalis Brzeski został zastępcą komendanta obwodu ZWZ Suwałki. Gdy Niemcy uderzyły na Związek Sowiecki, wtedy siatki konspiracyjne na tym terenie zostały zerwane.
Brzeski przedostał się w lipcu 1941 roku na teren Białostocczyzny, okupowanej dotąd przez Sowietów. Nawiązał kontakt z komendą okręgu ZWZ Białystok, a Władysław Liniarski mianował go komendantem obwodu ZWZ Sokółka. „Socha” był jednym z pierwszych organizatorów konspiracji w powiecie sokólskim pod okupacją niemiecką. Współorganizował struktury Związku Walki Zbrojnej, których zaczątki zostały rozbite przez NKWD. W Sokółce został do maja 1942 roku.
1 lipca 1942 roku został szefem oddziału drugiego Komendy Okręgu Armii Krajowej, który zajmował się wywiadem i kontrwywiadem. Jednak bardzo krótko funkcjonował w Białymstoku. Szybko zorientował się, że działanie w ośrodku miejskim niesie za sobą wiele zagrożeń, np. dekonspiracji. W grudniu 1942 roku przeniósł się na zambrowskie prowincje, by kontynuować działalność wywiadowczą w bardziej sprzyjających do tego warunkach.
W 1944 roku został aresztowany i wywieziony w głąb Rosji do obozu w Stalinogorsku. Jako Wiktor Borejko został zwolniony z obozu ze względu na zły stan zdrowia i odesłany do Polski.
Wiosną 1946 roku objął funkcję pierwszego zastępcy komendanta okręgu białostockiego WiN. Kiedy W styczniu 1947 roku całe najwyższe kierownictwo WiN zostało aresztowane Brzeski objął najwyższe stanowisko w białostockim WiN-ie na zasadzie starszeństwa.
Po ujawnieniu się Witalis Brzeski wyjechał do Warszawy, a w maju 1947 przeniósł się do Olsztyna. Po krótkim pobycie osiedlił się we wsi Biesal.
22 kwietnia 1947, kiedy Brzeski przebywał jeszcze w Warszawie, został pozyskany do współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa jako informator. „Socha” nie wykazywał jednak chęci do współpracy z bezpieką. Ostatecznie w lipcu 1954 r. odmówił współpracy z bezpieką i został wyłączony z sieci agenturalnej.
Zmarł w Olsztynie w grudniu 1979 roku.
Odznaczony orderem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, złotym i srebrnym Krzyżem Zasługi z mieczami.
Krzysztof Promiński
Zdjęcia z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku:
- Witalis Brzeski w młodości.
- Fałszywa kenkarta na nazwisko Konopka.
- Powojenne zdjęcie Witalisa Brzeskiego.
